حكايتي كوتاه از ريشه ضرب المثل چرا عاقل كند كاري كه باز آرد پشيماني

حكايتي كوتاه از ريشه ضرب المثل

اورنگ زیب پادشاه مسلمان سني مذهب هند و كسي كه در زمان او (1118 – 1069) ق فتاوي عالمگيريه يا همان فتاواي هنديه به دست 25 تن از علماي متبحر نوشته شد

او در قرن 17 میلادی مي زيست و دختر بسیار زیبا و شاعره ای به نام زيب النساء بيگم  متخلص به «مخفی» داشت كه از اديبان و شاعران زمان خود بود

این شعر او نسبتا معروف است

در سخن مخفی شدم، مانند بو در برگ گل
هرکه دارد میل دیدن، در سخن بیند مرا
 

مخفی علیرغم خواستگارهای زیاد ازدواج نمی کرد، چون عاشق یکی از کاتبین دربار به نام عاقل خان شده بود. پدرش خیلی اصرار داشت که او با یک شاهزاده ازدواج کند، اما مخفی بهانه می آورد که دوست دارم پیش شما بمانم.
جاسوسان به اورنگ زیب اطلاع دادند که مخفی عاشق عاقل خان شده. واضح است که یک کاتب معمولی دربار جرأت حرف زدن با دختر پاشاه را هم به زور داشته باشد، چه رسد به عاشق شدن و خواستگاری کردن.
اورنگ زیب باور نکرد و برای مطمئن شدن تدبیری اندیشد و گفت:
روزها رفت و آمد در کاخ زیاد است کاتبین شب ها به کاخ بیایند و گزارشات و تواریخ را بنویسند
او با این کار می خواست خودش ملاقات مخفی و عاقل را در تاریکی ببیند. یکی از دوستان عاقل به وی هشدار داد که این برنامه ای برای به تله انداختن اوست. از روز شروع نوشتن، که یک هفته بود عاقل خان خود را به بیماری زد و از رفتن به کاخ، در شب اجتناب کرد. مخفی چند شب منتظر ماند، ولی از عاقل خبری نشد تا این که این نیم بیت را برای او فرستاد:

شنیدم ترک منزل کرد، عاقل خان به نادانی

و عاقل در جواب او این نیم مصرع مشهور را فرستاد

چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی؟

از اوست:

بلبل از گل بگذرد چون در چمن بیند مرا

                                بت پرستی کی کند گر برهمن بیند مرا

در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گل

                                 هر که خواهد دیدنم گو در سخن بیند مرا

                                                              ¯

عشق چون آید برد هوش دل فرزانه را

                                   دزد دانا می کشد اول چراغ خانه را

آنچه ما کردیم با خود هیچ نابینا نکرد

                                   در میان خانه گم کردیم صاحب خانه را

                                                             ¯

برو طواف دلی کن که کعبه ی مخفی است         

                                      که آن خلیل بنا کرد و این خدا خود ساخت

                                                            ¯

گر چه من لیلی اساسم دل چو مجنون در هواست

                                      سر به صحرا می زنم لیکن حیا زنجیر پاست

بسکه بار غم برون انداختم بر آسمان

                                     جامه نیلی کرد اینک بین که پشت او دوتاست

دختر شاهم ولیکن رو به فقر آورده ام

                                     زیب و زینت بس همینم نام من زیب النساست

                                                           ¯

از قضا آئینه ی چینی شکست          خوب شد اسباب خود بینی شکست

                                                          ¯

از تاب و تبم مهر و سما را که خبر کرد؟

                                        وز گریه ی من ابر و هوا را که خبر کرد؟

بیرون همه سرسبز و درونم همه پر خون

                                         از حالت من برگ حنا را که خبر کرد؟

                                                        ¯

می چنان کرد مریدم که اگر پیر شوم

                                          در کفم جای عصا گردن مینا باشد

                                                        ¯

بشکند دستی که خم در گردن یاری نشد

                                 کور به چشمی که لذت گیر دلداری نشد

کا رما آخر شد و آخر ز ما کاری نشد

                                 مشت خاک ما غبار کوچه ی یاری نشد

سالها خون جگر در ناف آهو شد گره

                                 مشک شد اما چه شد خال رخ یاری نشد

                                                  ¯

شمعیم و خوانده ایم خط سرنوشت خویش

                                   ما را برای سوز و گداز آفریده اند

                                                 ¯

ای صدف تشنه بمیر و سوی نیسان منگر

                                   بهر یک قطره ی آبی شکمت بشکافند

                                                ¯

پروانه نیستم که به یک شعله جان دهم

                                     شمعم که جان گدازم و دودی نیاورم

                                                ¯

گفتم : ای مه با رقیب روسیه کمتر نشین

                                    زیر لب خندید و گفت: او نیز می گوید چنین

                                                ¯

ای آبشار نوحه گر از بهر چیستی؟

                                       چین بر جبین فکنده ز اندوه کیستی؟

دردت چه درد بود که چون من تمام شب

                                       سر را به سنگ می زدی و می گریستی؟

مورخان و تذکره نگاران به اتفاق نوشته اند: زیب النسا همسری نداشته است. برخی نظیر دیوان بیگی، علت آن را مناعت طبع وی دانسته اند. برخی دیگر نوشته اند که این بانوی بزرگ، برای همسری خود کسی را لایق نمی دید. شاید این نظر به واقعیت نزدیکتر باشد، چرا که مخفی، زنی عاقل، فرزانه و هنرمند بود، در حالی که خواستگارانش همه از مردم دنیاطلب و اهل سیاست و دغل بازی بودند. او طبق معمول زمان خود باید با کسی ازدواج می کرد که با رسوم سلاطین هند مطابق باشد و چنان شخصی جز یکی از شاهزادگان کس دیگری نمی توانست باشد؛ افرادی که از دانش و هنر تهی بودند و هرگز نمی توانستند موقعیت زیب النسا را درک کنند. از طرف دیگر، چنانچه به همسری شخص دیگری، خارج از خاندان سلاطین رضایت می داد، پدرش نمی پذیرفت. پس چاره ای نبود جز آنکه مجرد بماند.

زیب النسا در پاسخ پدرش که از او خواسته بود علت ازدواج نکردن خود را بیان کند، چنین نوشت:

نهال سرکش و گل بی وفا و لاله دورنگ

درین چمن به چه امید آشیان بندم

پدرش بسیار مایل بود که دختر مورد علاقه اش شوهر انتخاب کند، اما چنان که گفته شد، مخفی کسی را همشأن و کُفوِ خود نمی دید و در این صورت، ازدواج او با مشکل شرعی روبه رو می شد.

از سخن خودش چنین فهمیده می شود که وی کسی را برای همسری خود لایق نمی دیده است.

گر بود مردی، تصرف از برای شوهری

نوعروس دهر را دیدار دامادی بس است

****

صد بهار آخر شد و هر گل به فرقی جا گرفت

غنچه باغ دل ما زیب دستاری نشد

کار ما آخر شد و آخر ز ما کاری نشد

مشک خاک ما غبار کوچه یاری نشد

[سالها خون جگر در ناف آهو شد کره

مشک شد اما چه شد خال لب یاری نشد]

هر که آمد در جهان بودش خریداری ولی

پیر شد زیب النسا او را خریداری نشد